Profesor Vaclav Vojta to czeski
neurolog dziecięcy, który na podstawie wieloletniej obserwacji rozwoju ruchowego noworodków i niemowląt, stworzył koncepcję
rehabilitacji neurofizjologicznej dzieci z uszkodzeniami CUN – centralnego układu nerwowego. Metoda Vojty polega na rehabilitacji maluchów poprzez wykorzystanie szans i możliwości, jakie daje rozwój dziecka do
pierwszego roku życia, by w jak największym stopniu zapobiec kalectwu i zminimalizować patologiczne reakcje, jakie pojawiają się u szkrabów z wadami wrodzonymi lub wcześnie nabytymi. Metodę Vojty stosuje się między innymi w rehabilitacji i leczeniu zaburzeń centralnej koordynacji nerwowej,
mózgowego porażenia dziecięcego, przepukliny oponowo-rdzeniowej i mózgowo-rdzeniowej, porażenia nerwów obwodowych i splotów nerwowych, dystrofii mięśniowej czy
skoliozy osteogennej. Na czym dokładnie polega metoda Vojty i jakie są jej zasady?
1. Zasady metody Vojty
Metoda Vojty, zwana inaczej metodą odruchowej lokomocji, rodziła się na przełomie lat 50. i 60. XX wieku. Profesor Vojta koncentrował się głównie na problemach w zakresie motoryki dzieci z porażeniem mózgowym. Zauważył, że fizjoterapia chorych dzieci ma głównie charakter adaptacyjny, tzn. że większość maluchów usprawniano dopiero wówczas, gdy ujawniały się dysfunkcje ruchowe, a
niepełnosprawność była już bardzo utrwalona. Ten czeski neurolog zrozumiał, że
rehabilitacja dzieci z porażeniem mózgowym w wieku dwóch czy trzech lat to terapia podjęta zbyt późno, by efektywnie pomagać chorym maluchom i skutecznie przeciwdziałać ich kalectwu. Vojta zaczął zastanawiać się, jak pomóc dzieciom zagrożonym upośledzeniem psychoruchowym, zanim niepełnosprawność utrwali się na dobre. W wyniku wieloletnich obserwacji zdrowych, jak i chorych noworodków i niemowląt sformułował on wiele twierdzeń swojej koncepcji diagnostycznej.
Po pierwsze, dla Vojty niezmiernie ważne stało się znaczenie jakości wzorców ruchowych, jakimi posługiwały się zdrowe i chore dzieci. Zaowocowało to stworzeniem tzw. idealnego modelu
rozwoju motorycznego dziecka, na który składają się określane przedziały czasowe, w jakich powinny pojawić się poszczególne
umiejętności ruchowe na danym poziomie wykonania. Te umiejętności ruchowe Vojta określił później jako globalne wzorce motoryki spontanicznej. Po drugie, Vojta zauważył, że maluchy dotknięte dziecięcym porażeniem mózgowym, bez względu na stopień
rozwoju ruchowego (obracanie się, chodzenie,
raczkowanie itp.), nigdy nie dysponowały wzorcami ruchowymi, których jakość wykraczałaby poza
trzeci miesiąc życia w porównaniu ze zdrowym niemowlęciem. W pierwszym trymestrze życia dziecka zachodzą ogromne zmiany w obrębie kręgosłupa, dotyczące jego wyprostu i możliwości rotacji, które decydują o dalszych etapach rozwoju ruchowego – prawidłowym ustawieniu stawów, pionizacji ciała, skurczach i rozkurczach mięśni oraz lokomocji do przodu.
W wyniku pracy terapeutycznej, np. dociskania niemowląt do podłoża, ustawiania ciała w różnych pozycjach podpartych, stawiania oporu dla poszczególnych części ciała, Vojta doszedł do wniosku, że istnieje globalny wzorzec lokomocji, tzn. że rozwój ruchowy jest zakodowany genetycznie i dlatego każde dziecko „wie”, jak rozwijać się pod względem motorycznym. Niestety, w wyniku urazów mózgu wrodzony program rozwoju ruchowego zostaje zablokowany i należy pomóc go odblokować poprzez odpowiednią rehabilitację. Lokomocja, według Vojty, zakodowana jest genetycznie w ośrodkowym układzie nerwowym w postaci matrycy rozwoju motorycznego – dziecko przechodzi automatycznie przez wszystkie
etapy rozwoju ruchowego, od podparcia na przedramionach, przez raczkowanie, do samodzielnego chodu włącznie.
Ponadto, okazało się, że istnieje wiele różnych pozycji i miejsc na ciele, za pomocą których można wywoływać określone odruchowe reakcje motoryczne. Vojta wyróżnił też 7 neurologicznych reakcji ułożeniowych ciała w przestrzeni, które pozwalają na wychwycenie zaburzeń ruchowych wynikających ze złej kontroli postawy już w pierwszych dniach życia dziecka. Do oceny prawidłowości rozwoju ruchowego
noworodka stosuje się również ocenę odruchów pierwotnych, czyli automatyzmów ruchowych, które występują w określonych okresach życia dziecka. Im większe odchylenia od prawidłowości w motoryce spontanicznej, tym większe prawdopodobieństwo zablokowania genetycznie zaprogramowanego wzorca rozwoju ruchowego. Dziecko może zacząć rozwijać się wówczas w kierunku spastyczności lub dyskinezy.
W trakcie wieloletnich prób profesorowi Vojcie udało się stworzyć tzw. podstawowy program ruchowy. Vojta opracował odpowiednie pozycje wyjściowe dla terapii, czyli sfery stymulacji, które pozwalają wyzwolić mechanizmy lokomocji charakterystyczne dla prawidłowego rozwoju motorycznego. Odpowiednio wczesne zastosowanie metody Vojty pozwala nie dopuścić do patologicznego rozwoju albo przynajmniej zminimalizować skutki nieprawidłowości w rozwoju psychoruchowym dziecka. Dlaczego warto wcześnie interweniować? Ze względu na największe zdolności plastyczne mózgu w pierwszych miesiącach życia dziecka i możliwość podjęcia funkcji uszkodzonych obszarów mózgu przez obszary, które nie zostały uszkodzone. Warto pamiętać, że
diagnostyka Vojty polega na ocenie rozwoju ruchowego niemowląt poprzez badanie motoryki spontanicznej, odruchów pierwotnych i reakcji ułożeniowych.
2. Stymulacja metodą Vojty
Metoda Vojty nie jest stuprocentowo skutecznym sposobem na likwidację wszystkich problemów zdrowotnych dzieci, tym bardziej, gdy te problemy dotyczą zaburzeń ośrodkowego układu nerwowego. Metodę Vojty uznaje się za sterowany system torowania, który ma przywrócić wrodzone fizjologiczne wzorce ruchowe, zablokowane wskutek wczesnodziecięcych uszkodzeń mózgu lub urazów. Metoda Vojty bywa też nazywana jako „uruchamianie odruchów” i stosuje się ją bardzo często w profilaktyce i leczeniu neurologicznych zaburzeń ruchowych oraz ortopedycznych wad postawy. Odruchy motoryczne wywołuje się u dziecka poprzez nacisk na określone punkty ciała (sfery stymulacji). Kluczem w rehabilitacji metodą Vojty są rodzice chorego dziecka. To od ich zaangażowania, systematycznych ćwiczeń z dzieckiem i świadomości problemu zależy skuteczność terapii.
Rola fizjoterapeuty polega na doborze odpowiednich ćwiczeń dla niemowlęcia i nauczeniu prawidłowego wykonania ich przez rodziców. Terapia metodą Vojty przebiega w warunkach domowych. Należy przygotować wcześniej stół przykryty cienkim materacem, obciągniętym dermą. Dziecko powinno być całkowicie rozebrane. Poleca się stymulować niemowlę 4 razy dziennie po kilka minut. Im starsze dziecko, tym pobudzanie może być dłuższe. Bliski kontakt rodziców z maluszkiem nie tylko sprzyja rehabilitacji, ale pozwala też wzmacniać więzi rodzinne. Kiedy lepiej zrezygnować z metody Vojty? W przypadku podwyższonej temperatury ciała dziecka, napadu padaczki, podawania antybiotyków, w stanach zapalanych i nowotworowych oraz wtedy, gdy dziecko nie toleruje pewnych pozycji ułożeniowych. Metoda Vojty jest bardzo wymagającą metodą terapeutyczną, szczególnie dla dziecka, które podejmuje wielki wysiłek podczas rehabilitacji.
Metoda Vojty bazuje na stymulacji receptorów czucia głębokiego, czyli tzw. proprioreceptorów. Polega to głównie na ułożeniu dziecka w odpowiedniej pozycji, utrzymaniu malucha w danym ułożeniu przez jakiś czas aż do pobudzenia sfery stymulacji i zastosowaniu odpowiedniego oporu. Aby działania terapeuty i rodziców w czasie rehabilitacji dziecka były skuteczne, muszą być bezbolesne. W przeciwnym razie nocyreceptory, czyli receptory bólowe, zablokują transfer odpowiedniej informacji do mózgu i nie zostaną wywołane odpowiednie reakcje ruchowe. Podstawowe odruchy wykorzystywane w terapii metodą Vojty, to: odruch naprzemiennego pełzania i odruch obrotu wokół własnej osi. Punkty stymulacji o charakterze proprioceptywnym znajdują się na mięśniach i w okolicach okołokostnych.
